Што азначаюць птушкі і навошта лічыць прыступкі? Як даведвацца сэнс помнікаў вайны

03 Мая 2024

Для гэтага ня трэба шмат грошай. Часам дастаткова проста выйсці з дому, каб апынуцца ў Лошыцкім парку або на бульвары Талбухіна ў Мінску, або ў раёне былога гета, дзе за бліскучымі вокнамі кафэ хаваецца наша гісторыя, поўная смуткаў і пакут. Паўсюль у Беларусі ёсць помнікі героям і ахвярам той вайны, кожная пядзю зямлі вартая таго, каб з павагай і любоўю ёй пакланіцца.

Трыяда гадоў малой радзімы, затым Год гістарычнай памяці разбудзілі ў беларусах жывую і непадробную цікавасць да гісторыі і геаграфіі роднай краіны. Асабліва папулярныя сталі туры выходнага дня. Многія падарожнічаюць самастойна. Як казалі ў савецкі час, "дзікуном". Таму дакладную колькасць турыстаў падлічыць немагчыма. Некаторыя эксперты называюць лічбу 1,5-2 мільёны чалавек за год. Але ўнутраны голас падказвае, што іх нашмат больш. Ніякай статыстыкай не ахапіш тых, хто, вяртаючыся з лецішча ў сталіцу, вырашае затрымацца на паўгадзіны ля мемарыяльнага комплексу "Курган Славы". Або падчас камандзіроўкі ў Брэст здзяйсняе шпацыр у Брэсцкую крэпасць.

Гэта вельмі значныя, важныя, усім вядомыя аб'екты. А бо нямала сціплых святыняў накшталт "Помніка вызваліцелям" у тым жа Лошыцкім парку з пералікам дзясяткаў імёнаў жыхароў Лошыцы, загінулых у дужанні з фашызмам. Або зусім ужо малавядомых, як помнік падпольшчыцам Чыжэўскім на сталічнай вуліцы, названай іх імем. Адзінкі мінчан ведаюць аб яго існаванні. Тым важней і цікавей прыйсці, пакланіцца і ўжо ніколі не забыцца. Аб наведванні падобных месцаў (мова не паварочваецца назваць іх аб'ектамі) раскажуць не лічбы ў справаздачах, а фатаграфіі і ўсхваляваныя апавяданні ў сацсетках.

Такі ён, гісторыка-культурны турызм - адзін з 13 відаў турызму, якія існуюць і актыўна развіваюцца ў нашай краіне. Зразумела, размова не толькі аб наведванні ваенных мемарыялаў. У Беларусі актыўна, як ніколі, рэстаўруюцца помнікі даўніны. Ранейшым хараством заблішчалі замкі ў Нясвіжы, Міры, Лідзе, Косаўскі палац і многія іншыя жамчужыны нашай гісторыі і культуры. Дзяржава не шкадуе на гэта ні сіл, ні грошай, бо кожны макулінкі нашай гісторыі, кожны твор мастацтва годна захаплення.

Але напярэдадні 9 Мая, калі па ўсёй краіне завіюцца ў нябёсы феерверкі Перамогі і загучаць любімыя народам старыя савецкія песні, у чаканні надыходзячага 80-годдзя вызвалення нашай Радзімы з-пад каванага бота фашысцкага захопніка асабліва хочацца падказаць энтузіястам. , даведацца пра нешта новае, бо кожны дзень адкрываюцца новыя і новыя подзвігі і трагедыі Вялікай Айчыннай.

Успомнім Нясвіжскі замак, падобна магніту які прыцягвае беларусаў і замежных турыстаў. А ці ведаеце вы, што літаральна за паўтара кіламетра ад яго, на ўездзе ў горад, размяшчаецца раённы краязнаўчы музей з экспазіцыяй аб генацыдзе беларускага народа. Тут умеюць так расказаць пра народную трагедыю, так растлумачыць яе дзецям, што ім і ў галаву не прыйдзе круціцца і хіхікаць падчас экскурсіі, слухаючы ўспаміны дарослых пра вайну.

Да 80-годдзя вызвалення Беларусі ў Беларускім дзяржаўным музеі гісторыі Вялікай Айчыннай вайны адкрылася экспазіцыя "Адзінай памяці верныя"

У Нясвіжы шмат вайсковых помнікаў. Магчыма, яны не заўсёды кідаюцца ў вочы. Нават у знакамітым Нясвіжскім парку - у менш наведвальнай частцы - ёсць велічны абеліск ахвярам нацызму. А за некалькі кіламетраў ад Нясвіжа ў напрамку Гарадзеі - унікальны мемарыял з валуноў. Кожны камень сімвалізуе загінулага ад рук фашыстаў.

Пачуцці дрэнна сумяшчальныя з лічбамі; і ўсё ж, на мой погляд, варта гэтыя лічбы прывесці. Па інфармацыі Міністэрства культуры, у Беларусі адных толькі музеяў 156, з іх 139 маюць гістарычны ці комплексны профіль. А значыць, у іх ёсць залы, так ці інакш прысвечаныя тэматыцы Вялікай Айчыннай вайны.

Ёсць яны і ў Музеі беларускага Палесся, які размясціўся ў старажытным будынку езуіцкага калегіума ў Пінску. Падніміцеся па крутых велічных усходах, якая перажыла некалькі эпох, і зірніце на партызанскія рэліквіі, якія захоўваюцца пад цяжкімі манастырскімі скляпеннямі.

Або Віцебскі абласны краязнаўчы музей, які размясціўся ў Ратушы. Тут раскажуць пра герояў-землякоў, пакажуць іх узнагароды, нават генеральскія кіцелі, запар абчэпленыя ордэнамі. У Касцюковіцкім краязнаўчым музеі ажыццёўлены вельмі цікавы праект - "Касцюкоўшчына ў гады Вялікай Айчыннай вайны. Людзі, подзвігі, лёсы". Яго стваральнікі - галоўны захавальнік фондаў Надзея Кудашова і навуковы супрацоўнік Алеся Панкратэнка.

У экспазіцыі Краснапольскага раённага гісторыка-этнаграфічнага музея ёсць раздзелы "Акупацыя раёна - рэжым гвалту і здзекаў", "Партызанскі рух на Краснапольшчыне", "Вызваленне Краснапольскага раёна", "Нашы землякі на франтах Вялікай Айчыннай вайны". У Слаўгарадзе вам раскажуць пра подзвіг Уладзіміра Міхайлавіча Краўчанкі, дырэктара школы ў Каменцы, якога за непадпарадкаванне акупацыйнаму рэжыму расстралялі ў 1941 годзе. У Чавусах пакажуць фотаапарат Канстанціна Сіманава.

У Горацкім раёне цікава і павучальна пабываць у Музеі савецка-польскай баявой садружнасці каля аграгарадка Леніна. Менавіта тут адбудзецца ўсведамленне, чаму сёння ладзяць правакацыі ля нашых межаў і што стаіць за імі не польскі народ, а праамерыканскі, прафашысцкі ўрад, які зносіць мемарыялы савецкай баявой славы. Беларусы ж памяць аб нашай агульнай барацьбе свята берагуць і ніколі не выкінуць гэтыя старонкі са сваёй гісторыі.

У Кургана Славы

У Чачэрску адноўлены акопы так званай Чачэрскай мяжы, дзе гераічна змагаліся савецкія салдаты ў 1941-м. Расследаванне тых падзей працягваецца да гэтага часу. Усё пачалося ў 2021 годзе з знойдзенай трактарыстам Чачэрскага лясніцтва Аляксандрам Яўмененкам цаглянага мура з надпісам "Мы стаім да смерці". Леснікі, міліцыянеры, ліцэісты - усім светам аднаўлялі чачэрцы гераічную лінію абароны. І такія знаходкі да гэтага часу не рэдкасць. Восемдзесят гадоў прайшло, але ўсплываюць усё новыя і новыя падрабязнасці гераічнай барацьбы нашага народа супраць фашысцкіх нелюдзей.

Мы гаворым пра музеі агульнага краязнаўчага профілю, а ёсць і спецыялізаваныя вайскоўцы, як, напрыклад, Рагачоўскі музей Народнай славы ці Музей габрэйскага супраціву ў Навагрудку.

Часта раяць шукаць такія месцы для паездак на сайтах мясцовых органаў улады. Так, гэта цалкам апраўдана - у раздзелах "Культура" ці "Турызм" можна знайсці карысную інфармацыю аб славутасцях раёна, дзясяткі турыстычных маршрутаў. Але для сапраўднага турыста, мусіць, значна цікавей іншы шлях - даследаваць і знаходзіць невядомае.

Здавалася б, што больш навідавоку, чым Парк Перамогі ў цэнтры беларускай сталіцы? Але і тут, на двухстах гектарах на Камсамольскім возеры, мноства падрабязнасцяў і таямніц, якія адкрываюцца ўважліваму воку і дапытліваму розуму. Ці многія ведаюць, што птушкі вакол скульптуры "Дарога ў будучыню" сімвалізуюць душы загінуўшых? Або што фантан пад назвай "Перамога" складаецца з пяцідзесяці трох гранітных частак: менавіта столькі дывізій удзельнічала ў вызваленні Мінска. Кампазіцыю вянчае ладдзя на каменных слупах, якая сімвалізуе сувязь часоў.

Калі пачынаць прагулку ад стэлы "Мінск - горад-герой", перад турыстам адкрыюцца Алея славы і Алея памяці. Чатыры дыяганальныя дарожкі з усталяванымі на іх памятнымі знакамі сімвалізуюць чатыры цяжкія і страшныя гады вайны. Дзіўная "Дарога ў будучыню", якая складаецца з роўных і вывернутых прыступак. Здавалася б, якое дачыненне гэта мае да Перамогі? Але калі ўдумацца, становіцца ясна, што гэта памяць аб якое не нарадзілася пакаленні, аб тых, хто маладым загінуў на франтах, не пакінуўшы нашчадства.

Калі з гэтым настроем турыст увойдзе ў Беларускі дзяржаўны музей гісторыі Вялікай Айчыннай вайны, ён будзе думаць не пра тое, што ў яго фондах змяшчаецца 141 тысяча адзінак захоўвання, а з хваляваннем пройдзе ўсе адзінаццаць залаў, пабудаваных у храналагічнай паслядоўнасці, і глыбока выдыхне пад шкляным. купалам мемарыяльнай залы Перамогі. Адсюль адкрываецца цудоўная панарама горада і маляўнічы від на раку. Падарожнік у часе з палёгкай вяртаецца ў наша цудоўнае мірнае сёння і атрымлівае асалоду ад прыгажосцю любімага горада.

Мемарыяльны комплекс на месцы спаленай вёскі Ола

Ёсць глыбокая сімволіка і ў абноўленым мемарыяльным комплексе "Хатынь", дзе зараз можна наведаць надзвычайны музей і храм, узведзеныя па ініцыятыве нашага Прэзідэнта. Лідэр краіны асабіста паўдзельнічаў у закладцы Парка гістарычнай памяці на тэрыторыі Хатыні, дзе 149 саджанцаў сімвалізуюць 149 спаленых разам з жыхарамі беларускіх вёсак. Апошнім часам намаганнямі гісторыкаў і пракурорскіх работнікаў гэты журботны спіс істотна пашырыўся, і, магчыма, на гэтых месцах таксама з'явяцца мемарыялы.

Нельга быць беларусам і не наведаць хаця б раз у жыцці "Хатынь" і "Брэсцкую крэпасць", не паназіраць за рэканструкцыяй баёў на "Лініі Сталіна", не паплакаць у Трасцянцы і Азарычах. Але вельмі важна, каб унутраны гісторыка-культурны турызм развіваўся экстэнсіўна. Каб акрамя стандартнага набору абавязковых да наведвання святыняў падарожнік адчыняў для сябе і іншыя месцы.

Скажам, аграгарадок Крынкі Лёзненскага раёна, дзе ў 1943/44 годзе амаль дзевяць месяцаў стаяў фронт. Тут тры мемарыялы: ваенныя могілкі савецкіх салдат і партызан, мемарыяльны комплекс воінам-артылерыстам і помнік Герою Савецкага Саюза Марыі Кастрычніцкай. Цікаўна, што менавіта ў Крынках знаходзіцца першы ў Беларусі помнік Уладзіміру Леніну, усталяваны ці то ў 1924, ці то ў 1925 году. Тутака ж яшчэ ў 1918 году быў створаны адзін з першых беларускіх саўгасаў. Сяляне дбайна скарысталіся маёмасцю перадавой абшарніцкай гаспадаркі, дзе ў сярэдзіне XIX стагоддзі дзейнічала папяровая і цукровая фабрыкі, утрымоўвалі пародзістых канёў і кароў. Некаторыя пабудовы захаваліся да гэтага часу.

Але ўсё ж галоўнае ў Крынках - гэта захаваная памяць аб вайне, аб нягодах Смаленскай наступальнай аперацыі. Невыпадкова тут адзін з найлепшых школьных музеяў. Ён поўнасцю прысвечаны вайне. Яго кіраўнік - настаўнік гісторыі і выяўленчага мастацтва Крынкаўскай сярэдняй школы імя М.Т. Лынькова Васіль Купчонак. Ён з задавальненнем правядзе жадаючых па славутасцях Крынок, і гэтая экскурсія нікога не пакіне абыякавым.

Цікавыя музеі ёсць і ў сталіцы, і ў большасці гарадоў і аграгарадкоў Беларусі. Школьны музейны рух, прасякнуты ідэямі ваенна-патрыятычнага выхавання, відавочна зараз на ўздыме. Нажаль, з-за існага рэжыму бяспекі школьныя музеі для "дзікіх" турыстаў пакуль недаступныя, але магчымае іх наведванне арганізаванымі турыстычнымі групамі. Гэта яшчэ больш цесна зблізіць школу і грамадства, надасць новы імпульс краязнаўчым і ваенна-гістарычным пошукам нашых настаўнікаў.

З іншага боку, гісторыка-культурны турызм, на наш погляд, не мусіць быць пасіўным заняткам. У ім неабходны элемент актыўнага пошуку, магчыма, нават клопаты аб невялікіх мемарыяльных аб'ектах: пахаваннях загінуўшых воінаў, памятных абелісках у вёсках і аграгарадках. Унутраны турызм цалкам можа стаць сапраўды патрыятычным рухам. Яго задача - не проста пашыраць кругагляд, а выхоўваць патрыётаў, глыбока дасведчаных гісторыю Радзімы, якія вымералі яе абшары ўласнымі нагамі. І няхай Беларусь не такая ўжо вялікая па плошчы, але для нас гэта цэлы Сусвет, які мы абавязаны ведаць і любіць.

Рэканструкцыя ваенных падзей у гісторыка-культурным комплексе "Лінія Сталіна" пад Мінскам

Топ-10 аб'ектаў ваенна-патрыятычнага турызму па версіі часопіса "Беларуская думка"

1. Мемарыяльны комплекс "Хатынь". Убачыць адзіныя ў свеце "Могілкі вёсак", "Сцяну смутку", помнік "Непакорны", плошча Памяці, Музей памяці ахвяр беларускага народа, драўляную царкву Раства Прасвятой Багародзіцы.

2. Мемарыяльны комплекс "Брэсцкая крэпасць-герой" і Музей абароны Брэсцкай крэпасці. Не прапусціць: філіял "Форт № 5" - унікальны помнік рускага фартыфікацыйнага мастацтва канца XIX - пачатку XX стагоддзя ў трох кіламетрах на поўдзень ад крэпасці. Побач з фортам ёсць пляцоўка з ваеннай тэхнікай часоў Вялікай Айчыннай вайны.

3. Беларускі дзяржаўны музей гісторыі Вялікай Айчыннай вайны і парк Перамогі ў Мінску.

4. Мемарыяльны комплекс "Ала" ў Светлагорскім раёне. Збудаваны на месцы вёскі, спаленай разам з 1750 мірнымі жыхарамі.

5. Гісторыка-культурны комплекс "Лінія Сталіна". Абавязкова паглядзець фрагмент сістэмы ўмацаваных раёнаў (Уроў), узноўлены ў памяць аб абаронцах мінскіх рубяжоў у 1941 годзе, а таксама артылерыйскі паўкапанір, пазіцыі баявога запаўнення, ДАК, пляцоўкі з баявой тэхнікай, экспазіцыю "Наш бронецягнік".

6. Мемарыяльны комплекс "Трасцянец" на месцы найбуйнейшага на акупаванай тэрыторыі СССР лагера смерці. Што важна ўбачыць? "Дарогу памяці" і "Брама памяці" ва ўрочышчы Малы Трасцянец, помнік на месцы спалення людзей ва ўрочышчы Шашкоўка і на месцы масавага пахавання ва ўрочышчы Благаўшчына.

7. Мемарыяльны комплекс "Буйніцкае поле" пад Магілёвам. Тут 12 ліпеня 1941 гады адбылася жорсткая бітва з танкавымі часткамі вермахта.

8. Мемарыяльны комплекс вязням Азарыцкага лагера смерці на месцы канцлагера "Азарычы" ў Калінкавіцкім раёне на Гомельшчыне.

9. Мемарыял у вёсцы Пасынкі Пастаўскага раёна, узведзены ў памяць аб партызанах брыгады імя К. Варашылава, якія загінулі ў баі 27 сакавіка 1944 года на беразе Нарачы.

10. Музей народнай славы ў горадзе Рагачове Гомельскай вобласці. Экспазіцыя поўнасцю прысвечана падзеям і героям Вялікай Айчыннай вайны.